Δημιουργική γραφή και Ψυχολογία: Θεραπευτική γραφή

Πηγή (όπου θα βρείτε και περισσότερες πληροφορίες, εδώ αναδημοσιεύσαμε μόνο αποσπάσματα): http://cwconference.web.uowm.gr/index.php/arxiki-selida/10-greek/2013-conference-articles/45-2014-05-22-04-39-08 

Κατερίνα Χρυσανθοπούλου

Συγγραφέας, Ερευνήτρια, Υποψήφια Διδάκτορας Γνωσιακής Επιστήμης ΕΚΠΑ

Η παρούσα εργασία συνιστά μια εισαγωγή στη «Θεραπευτική Γραφή» και στη «Δημιουργική Γραφή για Προσωπική Ανάπτυξη» και στις τεχνικές που εφαρμόζονται στο πλαίσιο της εξάσκησης σε αυτές, εξετάζοντας το ιστορικό υπόβαθρο, την προέλευση, την πρακτική αξία και την θεωρητική τεκμηρίωση αυτού του τρόπου γραφής.

Με τον όρο Θεραπευτική Γραφή (ΘΓ) αναφερόμαστε σε συγκεκριμένες χρήσεις διαφόρων τεχνικών γραφής σε θεραπευτικό πλαίσιο. Στη Μεγάλη Βρετανία η θεραπευτική γραφή είναι ενταγμένη στο εθνικό σύστημα υγείας. Ειδικά εκπαιδευμένοι νοσηλευτές, γιατροί και φροντιστές υγείας, αλλά και συγγραφείς, καθοδηγούν ανθρώπους με, σοβαρά συνήθως, προβλήματα υγείας να καταγράψουν τα αισθήματα και τις σκέψεις τους, που συνήθως παρεμποδίζονται στην έκφρασή τους από το φόβο για την έκβαση της υγείας τους, το άγχος του νοσοκομείου και την αγωνία του θανάτου (Bolton, 1999).

Πιο συγκεκριμένα, σε αυτό το  πλαίσιο, η θεραπευτική γραφή κατ’ αρχάς βοηθά τους ασθενείς δίνοντάς τους την αίσθηση του ελέγχου του εαυτού τους, ή τους βοηθά να ανακτήσουν τον έλεγχο του εαυτού τους, ξεπερνώντας την αίσθηση της ανικανότητας (Bolton, 2013). Δεύτερον, δίνει στους ασθενείς ένα απλό και προσιτό εργαλείο, χαρτί και μολύβι, όπου με λεπτομέρειες μπορούν να καταγράφουν συμπτώματα, πληροφορίες και στοιχεία για την πορεία της υγείας τους, που μπορούν να τα  μοιραστούν με τους γιατρούς τους. Τρίτον,  καταγράφοντας πρακτικά θέματα, οι άνθρωποι έρχονται σε επαφή με βαθύτερα ερωτήματα που τους απασχολούν και χρησιμοποιούν τη γραφή ως εργαλείο διαχείρισης των συναισθημάτων τους.

Σε ευρύτερο πλαίσιο, με την κατάλληλη πάντα καθοδήγηση από εκπαιδευμένους συμβούλους, η ΘΓ συνιστάται στους ανθρώπους που ακολουθούν μια προσέγγιση ψυχοθεραπείας, στους ανθρώπους με κατάθλιψη ή απλό άγχος, με μετατραυματικές αγωνίες και προβλήματα, στους σοβαρά ασθενείς, αλλά ακόμα και στους πενθούντες, στους νέους γονείς (αλλά και στους «βετεράνους» γονείς), στους ανορεξικούς και στους βουλιμικούς, στους ανθρώπους που είναι ενταγμένοι σε κάποιο πρόγραμμα αποκατάστασης από εθιστικές ουσίες, καθώς και σε όλους όσους «πάσχουν» σοβαρά από υπαρξιακές και άλλες αγωνίες (Desalvo, 2000).

Οι τεχνικές που έχουν συστηματοποιηθεί στο πλαίσιο της θεραπευτικής γραφής, μαζί  με πολλές άλλες που αντλούν την  έμπνευσή τους από το ευρύ πεδίο της Δημιουργικής Γραφής, μπορούν να χρησιμοποιούνται και από μη ασθενείς – αυτό το είδος εξάσκησης ονομάζουμε συνήθως Δημιουργική Γραφή για Προσωπική Ανάπτυξη (ΔΓΠΑ). Η τεχνική διαφορά ανάμεσα στην ΘΓ και την ΔΓΠΑ είναι τα άτομα που απαρτίζουν τις ομάδες, όπου στην περίπτωση της ΘΓ ακολουθούν ή έχουν ακολουθήσει ή σκοπεύουν να ακολουθήσουν κάποια μέθοδο θεραπείας [ψυχοθεραπείας ή θεραπείας για κάποια ασθένεια]. Κατά το μεγαλύτερο μέρος τους οι μέθοδοι και οι διαδικασίες που εφαρμόζονται και στις δύο περιπτώσεις είναι ίδιες.

Η μεθοδολογία της δημιουργικής θεραπευτικής γραφής κινητοποιεί ένα υψηλό δυναμικό αυτοσυνειδησίας και δίνει ερεθίσματα για περισυλλογή. Στην πράξη πρόκειται για μια σειρά από τεχνικές όπου η μεταφοράαποτελεί το κύριο όχημα για την έκφραση ασύνειδων εσωτερικών εικόνων ή ιχνών ξεχασμένου ή απωθημένου υλικού, μερικές φορές ακόμα και από την προγλωσσική μας ηλικία.

Χαρακτηριστικό γνώρισμα της ΘΓ και της ΔΓΠΑ είναι ότι το κείμενο που γράφουμε απευθύνεται στον εαυτό μας και όχι σε τρίτους (εκτός και αν εμείς το επιδιώξουμε) και συνεπώς απελευθερώνει τη φωνή που συνήθως παρεμποδίζεται ή αλλοιώνεται από το (συνειδητό ή ασυνείδητο) φόβο της διαπροσωπικής επαφής. Η εξάσκηση στη ΘΓ και στην ΔΓΠΑ πραγματοποιείται σε καθοδηγούμενα εργαστήρια γραφής και έχουν ως στόχο να «δημιουργήσουν» υλικό που θα ικανοποιεί και θα κινητοποιεί τον άνθρωπο που γράφει. Είναι μια ιδιωτική επικοινωνία με τον εαυτό που δεν απαιτεί ιδιαίτερες δεξιότητες ούτε ειδικές γνώσεις (Bolton, 1999, Bolton 2013).

Με την ΔΓΠΑ και την ΘΓ

·         εκφράζουμε και εξερευνούμε τις σκέψεις μας

·         ανακτούμε «χαμένες» μνήμες – θετικές και αρνητικές

·         εκφράζουμε αυτό που πιστεύουμε, που πραγματικά νομίζουμε, που γνωρίζουμε και που βιώνουμε

·         πειραματιζόμαστε με την πορεία των συλλογισμών και των σκέψεών μας

·         τηρούμε ένα «μητρώο βιωμάτων»

·         μαθαίνουμε να προσεγγίζουμε το ίδιο θέμα από άλλες οπτικές

·         αναπτύσσουμε κριτική συνείδηση των πραγμάτων και των καταστάσεων

·         μαθαίνουμε να αμφισβητούμε παγιωμένες αντιλήψεις και πεποιθήσεις

·         επικοινωνούμε με «κρυμμένες» πτυχές του εαυτού μας

·         αυξάνουμε την εμπιστοσύνη στον εαυτό μας

·         αφήνουμε ίχνη, τα οποία μπορούμε να ακολουθήσουμε κάποια άλλη στιγμή στην πορεία μας – μοναχική αλλά και μοναδική – προς την κατεύθυνση της προσωπικής μας ανάπτυξης.

·         δημιουργούμε υλικό για περαιτέρω επεξεργασία

·         οργανώνουμε και πλαισιώνουμε τις σκέψεις μας

·         αποσαφηνίζουν σύνθετες έννοιες

·         μαθαίνουμε να γράφουμε χωρίς «αυτό-λογοκρισία» (χωρίς το φόβο ή την αμηχανία που καμιά φορά δημιουργεί η διαπροσωπική επαφή τόσο στην «συζήτηση με τον εαυτό μας» όσο και στις ψυχοθεραπείες)

·         «εσωτερικεύουμε» αυτό που εκφράζουμε, δεδομένου ότι ένα κείμενο πάνω στο χαρτί μας προσφέρει όσο χρόνο θέλουμε για να το επεξεργαστούμε

Οι τεχνικές

Η αυτοματική γραφή

 Πρόκειται για την λεγόμενη και γραφή ελεύθερων συνειρμών, ή ελεύθερη γραφή[1], την οποία χρησιμοποιούν επαγγελματίες και μη συγγραφείς για την παραγωγή πρωτότυπου κειμένου. Εν περιλήψει, στην γραφή ελεύθερων συνειρμών γράφουμε συνεχώς για μια ορισμένη χρονική περίοδο χωρίς να δίνουμε καμία σημασία στη γραμματική ή στη σύνταξη ή στη συνοχή των όσων γράφουμε. Σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να μην δίνουμε σημασία ούτε καν στο περιεχόμενο του γραπτού μας [εξ ού και γραφή ελεύθερων συνειρμών], δηλαδή, παράγουμε υλικό το οποίο είναι ακατέργαστο, και συχνότατα μπορεί να περιλαμβάνει «λάθη» (ορθογραφικά, συντακτικά, γραμματικά, νοηματικά, περιεχομένου, δομής, κτλ). Αυτό το είδος γραφής χρησιμοποιούν συχνά και οι επαγγελματίες συγγραφείς για να συγκεντρώσουν τις πρώτες τους σκέψεις σχετικά με ένα θέμα και να παραγάγουν πρωτογενές υλικό, το οποίο στη συνέχεια θα επεξεργαστούν για να δώσουν το τελικό τους κείμενο.

Εκτός από την ελεύθερη αυτή γραφή, άλλες τεχνικές της ΔΓΠΑ παράγουν πιο δομημένα κείμενα ή κείμενα ειδικού είδους ή κατηγορίας. Παραδείγματα:

Επιστολή: στα κείμενα που γράφουμε απευθυνόμαστε σε ένα συγκεκριμένο πρόσωπο, κατά προτίμηση υπαρκτό, εν ζωή ή όχι, και εστιάζουμε κυρίως στα συναισθήματά μας, τα οποία συχνά δεν μπορούμε ή δεν θέλουμε να εκφράσουμε σε αυτό. Γράφοντας τα αισθήματα αποφορτίζονται και αποκτούν μια πρώτη ερμηνεία. (Σε κάποιες περιπτώσεις μπορούμε να δώσουμε το κείμενό μας στο συγκεκριμένο άτομο, συνήθως όμως αρκεί το να γράψουμε και να το διαβάσουμε εμείς αργότερα, ή απλώς και μόνο να το συντάξουμε.)

Ποίηση: γράφουμε με ρυθμό, σε στίχους, μικρές φράσεις ή λέξεις σε κάθε γραμμή, με ρίμα ή όχι, ώστε το τελικό μας προϊόν να έχει τη μορφή ποιήματος. Δεν μας ενδιαφέρει η λογοτεχνική ποιότητα του αποτελέσματος, αλλά κυρίως το ότι με την ποίηση οι έννοιες εκφράζονται «μουσικά», συνοπτικά και καίρια.

Ερωτήσεις: γράφουμε ερωτήσεις, όποιες γεννιούνται στο μυαλό μας, είτε για ένα συγκεκριμένο θέμα είτε όχι. Αν μπορούμε, απαντάμε, διαφορετικά, απλώς εκφράζουμε με σαφήνεια το ερώτημα, ώστε να κινητοποιήσουμε την ανάδυση των απαντήσεων κάποια στιγμή στο μέλλον.

Αυτοβιογραφική γραφή ή «αφηγήσεις ζωής»: γράφουμε αποσπάσματα από τη ζωή μας, για παράδειγμα, βιώματα, γεγονότα, συναισθήματα από μια συγκεκριμένη μικρή ή μεγάλη χρονική περίοδο.

Ημερολόγιο: εξασκούμαστε να γράφουμε κάθε μέρα, όχι μόνο «ξερά» τα γεγονότα αλλά και τις σκέψεις και τα συναισθήματα που αυτά μας προκαλούν

Αφήγηση ιστορίας ή σκηνής: ακόμα και αν αφηγηθούμε μια πολύ οικεία μας ιστορία, συχνά θα εκπλαγούμε ξαναδιαβάζοντας αυτό που νομίζουμε πως τόσο καλά ξέρουμε!

Αφήγηση σε πρώτο και σε τρίτο πρόσωπο: Στις αφηγήσεις μας εναλλάσσουμε το  πρώτο με το τρίτο πρόσωπο για να εξασκηθούμε στην απόσταση ανάμεσα στον ήρωα και στο συγγραφέα της ιστορίας.

Διάλογοι (ανάμεσα σε υπαρκτά ή φανταστικά άτομα): Μπορούμε να «ξαναπαίξουμε» μια συνομιλία ανάμεσα σε δύο άτομα ή να την αλλάξουμε όπως θέλουμε ή όπως θα θέλαμε να είχε πραγματοποιηθεί ή να πειραματιστούμε με καταστάσεις που ανακύπτουν σε διαπροσωπικές σχέσεις.

Οπτικοποιημένα κείμενα: πειραματιζόμαστε με τη δομή των εννοιών του κειμένου μας και ανακαλύπτουμε νέους τρόπους να ξαναοργανώσουμε όσα ήδη ξέρουμε.

Η θεωρία

Στην ΘΓ και στην ΔΓΠΑ η γραφή είναι διαδικασία και προϊόν ταυτοχρόνως. Ως διαδικασία η γραφή λειτουργεί ως «αφηγηματικός  τρόπος γνώσης» όπως ορίζει ο ψυχολόγος JeromeBruner, ο οποίος μιλά για «δύο τρόπους σκέψης» (‘twomodesofthinking’) υποστηρίζοντας ότι ο ανθρώπινος νους έχει δύο εντελώς διαφορετικούς τρόπους να γνωρίζει την πραγματικότητα: αυτόν που αποκαλεί παραδειγματικό (paradigmatic)  δηλαδή τον ταξινομικό, ‘επαγωγικό’ (inductive) ή ‘παραγωγικό’ (deductive), και δεύτερο τον αφηγηματικό (narrative), που είναι διάφορος του πρώτου σε μορφή, πρόθεση και λειτουργία – και οι δυο τρόποι, ενώ μπορούν να συνυπάρξουν, δεν μπορούν να υποκαταστήσουν ο ένας τον άλλον (Bruner, 1987).

OBruner (1991) ορίζει τον αφηγηματικό τρόπο σκέψης (narrativeofthinking) ως το είδος της σκέψης που προσδίδει οργάνωση στις εμπειρίες μας, δηλαδή στα γεγονότα και στη σχέση μας με αυτά, και νόημα στην κοινωνική πραγματικότητα αφηγηματοποιώντας την ανθρώπινη δράση, ενώ ήδη ο Fischer(1987) είχε προτείνει ότι η «αφηγηματικοποίηση» (‘narrativization’) αποτελεί φυσική ανάγκη του ανθρώπου που συμβάλλει στην ταξινόμηση των εμπειριών και στη μετάβαση από την ατομική στην κοινή εμπειρία. Έτσι, η αφήγηση γίνεται βασικός τρόπος οργάνωσης, ένα όργανο οικοδόμησης, της υποκειμενικής μας πραγματικότητας, της κατανόησης του εαυτού μας, της προσωπικής μας ταυτότητας, και του κοινωνικού κόσμου που μας περιβάλλει.

Επιπροσθέτως, ο Bruner(1991) μιλά για την «αφηγηματική κατασκευή της πραγματικότητας: ο νους κτίζει την αίσθηση πραγματικότητάς του μέσω της μεσολάβησης «πολιτιστικών προϊόντων», όπως η γλώσσα και άλλα συμβολικά συστήματα – κατ’ αυτήν την έννοια, ένα αφήγημα είναι το ίδιο ένα «πολιτιστικό προϊόν».